Značajni pejzaž Gajna

Značajni pejzaž „Gajna“ smešten je pored sela Oprisavci i Poljanci, 18 km istočno od Slavonskog Broda u Hrvatskoj.

Gajna je poplavni pašnjak uz reku Savu u Opštini Oprisavci. Samo zemljište je nekada bilo zajednički seoski pašnjak, koji su stanovnici sela Oprisavci i Poljanci koristili za ispašu stoke. Gajna je zaštićena 1990. godine na inicijativu Brodskog ekološkog društva – BED koje je od tada intenzivno uključeno u upravljanje ovim pašnjakom. Javna ustanova za upravljanje zaštićenim delovima prirode Brodsko-posavske županije – Natura Slavonica osnovana je 2004. godine, te od tada upravlja ovim zaštićenim područjem uz dobru saradnju s BED-om. Godine 2015. Javna ustanova je u saradnji s BED-om osnovala Veće za saradnju Značajnog pejzaža „Gajna“ koje se sastaje jednom godišnje. Cilj Veća je da uključi lokalnu zajednicu u upravljanje pašnjakom i omogući dobru saradnju sa nadležnim telima i drugim povezanim institucijama (naučnim, stručnim i kulturnim) u rešavanju aktuelnih problema na Gajni i planiranju održivog korišćenja pašnjaka. Pašnjake Gajne održavaju ispašom goveda, u vlasništvu lokalnih stočara, koji su udruženi u pašnjačku zajednicu. Javna ustanova sufinansira čuvara Gajne, koji je zaposlenik BED-a, a posao mu je briga o domaćim životinjama na ispaši, održavanju infrastrukture (prvenstveno električnog pastira) i nadzor područja. Od 2013. godine Gajna je deo evropske ekološke mreže Natura 2000.

Iako ni Gajna nema veliki broj posetilaca, u široj javnosti je najpoznatije zaštićeno područje u Brodsko-posavskoj županiji. Posećuju je biciklisti, koji voze duž Save, stručne grupe, lokalno stanovništvo i učenici lokalnih škola na terenskoj nastavi i izletima. Glavne atrakcije su, pri tome, edukativna staza na Gajni, vidikovac, koji je replika vojnog čardaka iz doba Vojne krajine, centar za posetioce u formi tradicionalnog stana i veliki broj autohtonih rasa domaćih životinja na ispaši na Gajni.

Treba imati na umu da je reč o području koje periodično plavi reka Sava, te mogućnost poseta zavisi od vodostaja. Poplave su u savskom slivu dosta nepredvidive, a najčešće su na Gajni u periodu od novembra do aprila. Treba računati na blato i poneti adekvatnu obuću. Budući da je na Gajni na ispaši veliki broj domaćih životinja, radi bezbednosti posetilaca i sprečavanja uznemiravanja životinja, posete je potrebno najaviti Javnoj ustanovi Natura Slavonica ili Brodskom ekološkom društvu – BED.

Područje obuhvata oko 330 hektara pašnjaka i bara (depresija) koje periodično plavi reka Sava. Gajna predstavlja tipični slavonski prisavski pašnjak, a njegovu pejzažnu vrednost potencira prisutnost močvarne flore i faune. Gajna je sa južne strane omeđena Savom u dužini od oko 2,5 kilometara, a sa severa savskim nasipom u dužini oko 5 km koji je u luku okružuje. Gajnu u zapadnom delu toga luka preseca lateralni kanal između sela Oprisavci i Poljanci. Lateralni kanal prikuplja vodu sa obronaka Dilja od Bukovačkog brda kod Slavonskog Broda, do istočnih obronaka Dilja kod Đakova i direktno dovodi vodu u Savu. Na taj način vode ovog područja ne opterećuju sliv Biđa koji u paralelnom toku sa Savom odvodi samo vode nizijskog područja. Lateralni kanal ulazi u Gajnu upravno sa severa, i oko 1 kilometar pre ulaska u tehničko rešenje, zove se Sifon. Nivo vode u lateralnom kanalu pre Sifona je 70 cm viši od nivoa posle Sifona. Ovaj mehanizam omogućava kontrolu nivoa vode u barama Gajne doprinoseći očuvanju bioraznovrsnosti staništa. Gajna nije ravna površina, već kao svaka poplavna površina ima više depresija, ostataka bara i uzvišenja, tzv. greda. Najpoznatije su depresije: Zatoka, Šarajna i Velika Gajna. Najznačajnija su uzvišenja: Greda, Sinjak, Velika Greda, Jabučice i u čitavoj dužini uz reku Savu Bajer.

Najbolje je istražen biljni svet Gajne. Na njoj je utvrđeno više od 200 biljnih vrsta, a najvrednija staništa su 3150 Prirodne eutrofne vode s vegetacijom Hydrocharition ili Magnopotamion, i 3130 Amfibijska staništa Isoeto-Nanojuncetea. Ovo su ujedno i ciljna Natura staništa zbog kojih je područje dobilo status područja očuvanja značajnog za vrste i stanišne tipove. Kao posebnu zanimljivost treba istaći paprat - četverolisnu raznorotku (Marsilea quadrifolia) koju nalazimo u barama i uz bare na pašnjaku, te u delu Lateralnog kanala uz Gajnu. Ona je takođe ciljna Natura vrsta za ovo područje. Kao i u ostalim poplavnim područjima uz Savu, i na Gajni ima invazivnih stranih biljnih vrsta. Najveći problem je bagremac (Amorpha fruticosa). Najefikasnija metoda za njeno uklanjanje je ispaša stoke, najviše goveda, koja je jedu i gaze.

U vreme poplava u plitkoj vodi Gajne mreste se ribe. Povlačenjem vode mlađ se vraća u Savu, obnavljajući njen riblji fond. Deo mlađi zaostaje u barama na pašnjaku i postaje hrana pticama i drugim životinjama. U barama se mreste vodozemci. Posebno je zanimljiva i brojna žaba crvenotrbi mukač (Bombina bombina). Gajna je deo područja očuvanja značajnog za ptice Jelas polje (HR1000005). Ovde možemo naći brojne ptice močvarice, tipične vrste poljoprivrednih staništa, te ptice koje se gnezde u obližnjim šumama. Na Gajni se u seobi često zaustavljaju veća jata belih (Ciconia ciconia) i crnih roda (Ciconia nigra). Uz rode, tipičan prizor na pašnjaku su seoska lasta (Hirundo rustica), vivak (Vanellus vanellus), belobrka čigra (Chlidonias hybrida), crnoglava travarka (Saxicola torquata), rusi svračak (Lanius collurio), mala bela čaplja (Egretta garzetta), velika bela čaplja (Ardea alba), siva čaplja (Ardea cinerea), kobac (Accipiter nisus), jastreb (Accipiter gentilis), mišar (Buteo buteo) i dr. Na barama se hrane i gnezde različite vrste pataka.

Gajna nudi dosta sadržaja za postioce. Glavna atrakcija su autohtone rase domaćih životinja na pašnjaku: slavonsko-sremsko podolsko govedo, posavski konj, ovca cigaja, crna slavonska svinja, turopoljska svinja i pas hrvatski ovčar. Za posetioce je pripremljena edukativna staza od 10 informativnih tabli o prirodnim i kulturnim vrednostima Gajne. Posetiocima je zanimljiv vidikovac koji je izgradilo Brodsko ekološko društvo – BED. Izrađen je u formi čardaka iz doba Vojne krajine. Godine 2013. na Gajni je izgrađen centar za posetioce. Centar je izgrađen po uzoru na nekadašnje slavonske stanove, odnosno imanja s kućom i ekonomskim zgradama izgrađenim izvan samog sela, u polju. Stanovi su bili ili trajno naseljeni ili sezonski dom čobana u toplijem delu godine, kada se stoka selila iz seoskih štala na pašnjake. Centar i edukativna staza su izgrađeni u sklopu Projekta integracije u EU Natura 2000 – NIP, čiji je nosilac bilo ministarstvo nadležno za zaštitu prirode, a korisnik Javna ustanova u partnerstvu s BED-om. Projekt je finansiran iz kredita Svetske banke.

U grobnici Poljanci u blizini ovog zaštićenog područja pronađen je bronzani privezak u obliku bika, koji predstavlja najstariji prikaz ove životinje u severnoj Hrvatskoj (11. ili 12. vek pre Nove ere).

• Radno vreme: grupe treba najaviti
• Najava dolaska: Poseta je moguća za grupe uz najavu na brojeve telefona 035 409 043 ili 035 409 042 ili email ili na link:
  http://www.natura-slavonica.hr/hr/zasticena-podrucja1/najava-grupnog-posjeta.html

U vreme poplave nisu moguće posete. Blato na poplavnom pašnjaku je uobičajena pojava, te treba prilagoditi obuću, pogotovo u jesen, zimu i proleće. Budući da je na Gajni na ispaši veliki broj domaćih životinja, radi bezbednosti posetilaca i sprečavanja uznemiravanja životinja, posete je potrebno najaviti na gore navedene brojeve telefona ili putem obrasca.